Ου-χρονία, Ου-τοπία : μια τέχνη σημείων και συμβόλων

Μόλις ανακαλύψατε τη ζωγραφική του Κώστα Μουδάτσου κάτω από το απαλό φως μιας

έκθεσης, όπου ο ανοιχτός χώρος σας επιτρέπει να θαυμάσετε πρόσφατους πίνακες αλλά και

παλαιότερα έργα, από διαφορετικές περιόδους και διαθέσεις. Ή μήπως τη γνωρίσατε ήδη στο

ημίφως του εργαστηρίου του, ένα απόγευμα του Μαΐου ή του Οκτωβρίου, όταν, με μια κούπα

καφέ, πήρατε το χρόνο να εξετάσετε έναν-έναν τους πίνακες που ο ζωγράφος έβγαζε με τη

σειρά, από σκοτεινές γωνιές ή κρυψώνες;

Σκοπεύετε να απολαύσετε την ανώτερη γνώση σας στην ιστορία της τέχνης, αναζητώντας

δάνεια, καθιερώνοντας αντιστοιχίες («Μοιάζει με Μαγκρίτ!»), αποδίδοντας μια ταμπέλα

(σουρεαλιστής!); Ή, αντίθετα, να αφεθείτε σε αυτό το ρεύμα εικόνων, που στην αρχή ίσως

φαίνονται αινιγματικές, και σταδιακά να συλλάβετε τα μηνύματά τους;

Δεν υπάρχει μία μοναδική είσοδος στους πίνακες του Κώστα· κάθε επίπεδο επιβάλλει τη δική

του ξεχωριστή είσοδο. Το φόντο – συχνά βουνά ή μεγάλοι χώροι σε χρώματα ερήμου –

προσφέρει απόσταση, ακόμα και παρηγοριά στο βλέμμα που κουράζεται από τη σύνθεση του

προσκηνίου, καθώς και κλειδιά για την ερμηνεία του.

Ένα πλοίο φαίνεται να κατευθύνεται κατευθείαν προς τον θεατή, με τη φλόγα ενός κεριού και τα φουσκωμένα μπαλόνια να υψώνονται πάνω από αυτό ως το μοναδικό σημάδι ζωής. Μια ζωή σβησμένη; – όπως υποδηλώνει ο σκελετός του πλοίου με φόντο μια θάλασσα χωρίς νερό. Η θάλασσα μοιάζει να έχει αποσυρθεί εδώ και αιώνες, αφήνοντας εκτεθειμένο το σκαρί, φαγωμένο από τη σκουριά. Και όμως, όχι μακριά από τον σκελετό του πλοίου, μια ταφική στήλη που γυρίζει την πλάτη στον θεατή υποδηλώνει την πρόσφατη εξαφάνιση ενός ανθρώπινου όντος – και μια αόρατη ζωή; Γιατί το ταφικό υπάρχει για τους ζωντανούς. Η εξαφάνιση ή η γαλήνη; Η ζωή ή ο θάνατος; Ή, μάλλον, η στιγμή και η αιωνιότητα.

Δυσκολία λοιπόν να εισέλθεις στους πίνακες από μια και μόνο οδό: αφού δεν υπάρχει πόρτα, συχνά μπαίνεις από το παράθυρο – και δεν βγαίνεις αλώβητος. Όπως σε αυτή τη σειρά παραθύρου ανοιχτού σε έναν κήπο, σε ένα ερημικό τοπίο ή σε μακρινά βουνά, μπροστά από το οποίο είναι

τοποθετημένη μια παλιά γραφομηχανή.  Ένα λευκό φύλλο βγήκε μισό έξω. Ένα άλλο πέταξε μακριά και κατακαίγεται από τη φωτιά. Κίτρινοι αγροί, λοφώδεις περιοχές με ώχρα-καφέ: είναι εκεί για να υποδείξουν την απεραντοσύνη ή τη μοναξιά του συγγραφέα; Η γραφομηχανή και πάλι, ένα καντήλι πάνω στο πληκτρολόγιό της που καίει αργά. Ανοιχτό μεγάλο, το παράθυρο φαίνεται να σε καλεί να περπατήσεις στα σοκάκια του ορεινού χωριού που εκτείνεται μπροστά... Αλλά αν το κοιτάξεις πιο προσεκτικά, τα σπίτια με τα ψηλά χωρίσματα, τυλιγμένα στον εαυτό τους, φαίνεται να είναι κλειστά:  Είναι ο λόγος ή η ανάμνηση της παιδικής ηλικίας που καίγεται;

Κάποιες φορές, ο πίνακας φαίνεται αμφίβολος: χωρίς να προσφέρει άμεση έξοδο, ο εικαστικός χώρος κλείνεται στον εαυτό του, σαν να θέλει να κρατήσει την πληθώρα αντικειμένων-συμβόλων. Όπως αυτές οι συνθέσεις που είναι κεντραρισμένες γύρω από μουσικά όργανα, όπου το όργανο

γίνεται ανθρώπινο:  παρουσιάζει σχήματα που είναι τόσο στρογγυλά (μήλα; ή γυναικεία κοιλιά…;) όσο και μακρόστενα (φαλλικά;). Ο κόσμος, τόσο στη θηλυκή όσο και στην αρσενική του πλευρά, είναι μουσικό όργανο.

Άλλες φορές, αντίθετα, η αοριστία των ορίων του εικαστικού χώρου  δημιουργεί αβεβαιότητα: βρισκόμαστε πού, έξω ή μέσα; Μία «είσοδος» λοιπόν δεν αρκεί , ακόμα κι αν νομίζουμε ότι κρατάμε το κλειδί, κινδυνεύουμε να κάνουμε λάθος. Για να βρει κανείς το δρόμο μέσα στην τέχνη του Κώστα, πρέπει ένα νήμα της Αριάδνης να ακολουθήσει: τα αντικείμενα-σύμβολα που δομούν το σύμπαν του, ταυτόχρονα σιωπηλό και πολυφωνικό.

Μορφές. Η κυκλική μορφή – το καντράν, η μυλόπετρα – που συναντάται σε πολλούς πίνακες, μοιάζει να είναι σύμβολο  του περάσματος του χρόνου για το πρώτο, του σταματημένου χρόνου για το δεύτερο.

Σημάδια με αβέβαιη ερμηνεία: είναι η σιλουέτα μιας εκκλησίας, το περίγραμμα ενός φωτοστέφανου εικόνας, τα τάματα κρεμασμένα σε ένα σκοινί όπως σε πολλές ελληνικές εκκλησίες, που υποδηλώνουν τη θρησκευτικότητα, την προσήλωση στην ορθόδοξη πίστη (;) – ή μήπως

υπονοούν την ατμόσφαιρα του παρελθόντος, της χαμένης παιδικής ηλικίας;

Άλλα σημάδια μακράς χρονικότητας – αυτά τα αρχαία γλυπτά, τις περισσότερες φορές ακρωτηριασμένα, είναι εκεί για να θυμίσουν το μεγαλείο του παρελθόντος, ή τη δουλειά του χρόνου που τα σβήνει όλα; Αυτό το αγόρι που σχεδόν πάντα απεικονίζεται από πίσω, είναι το ίδιο που φαίνεται να ενεργεί, ανασηκωμένο στις μύτες των ποδιών του; Σύνδεσμος μεταξύ των αντικειμένων και του οικείου κόσμου (ένα φρούτο, η μυλόπετρα, μια αποθήκη, ένα κερί, η ανάγλυφη εικόνα μιας Παναγίας) και άλλων που φαίνονται πιο μακρινά, ένα κομμάτι από αρχαίο άγαλμα – είναι μόνο του ένα σύμπαν.

Πιο σύνθετα σύμβολα, που εμφανίζονται μόνα τους ή σε ζεύγη και μπορούν να διαβαστούν με πολλούς τρόπους. Όπως το πλοίο που διαιρείται σε σύμβολο της ζωής: πλοίο που πλέει στη θάλασσα, με όλα τα πανιά ανοιχτά – και του θανάτου: πλοίο ξηρό, αναποδογυρισμένο στην άμμο ή

τοποθετημένο στην κοιλιά του. Εκτός αν πρόκειται για την αναφορά σε διαφορετικές μορφές ζωής. Ή ακόμα ο καρπός – το αιώνιο μήλο, περισσότερο της έχθρας (Ήρα) παρά του πειρασμού (Εύα), που βρίσκεται φαγωμένο μέχρι την καρδιά του από το σκουλήκι – το έργο του χρόνου που παίρνει κάθε νεότητα και ομορφιά.

Και τέλος, το φως. Το πιο συχνά απεικονισμένο φωτεινό αντικείμενο παραμένει το κερί – ή το καντήλι  ταυτόχρονα πηγή φωτός και μνημονικός μηχανισμός. Η αμφισημία ανάμεσα σε αυτές τις δύο λειτουργίες της μικρής φλόγας συντηρείται επιδέξια. Και μάλιστα, διπλασιάζεται από μια άλλη

αμφισημία: αυτή των πολλαπλών πηγών φωτός, που σβήνουν τα όρια μεταξύ ημέρας και νύχτας και κάνουν τον θεατή να χάνει τα σημεία αναφοράς του. Ναι, έχετε δίκιο: «Η αυτοκρατορία του φωτός» του Magritte δεν είναι μακριά. Θα μπορούσαμε να διασκεδάσουμε ψάχνοντας και εντοπίζοντας άλλες «μαγκρηττικές», χαρακτηριστικά στην τέχνη του Κώστα Μουδάτσου.

Ή ακόμα, να αναζητήσουμε (και ίσως να βρούμε) ομοιότητες με Γάλλους και Γερμανούς δασκάλους του σουρεαλισμού. Το σημαντικό δεν είναι εκεί. Οι πίνακες που συγκεντρώνονται εδώ μας προσκαλούν σε ένα λεπτό παιχνίδι ματιών. Πρόσκληση, κυρίως, να βυθιστούμε σε ένα σύμπαν όπου ο χρόνος και ο χώρος μπλέκονται και διασπώνται, βάζοντας παγίδες στην βιασύνη μας για εύκολη ανάγνωση.

Ας πάρουμε το νήμα της Αριάδνης κι ας επισκεφτούμε, αφήνοντας ελεύθερη τη φαντασία μας.

Galia Valtchinova

Professeur d' anthropologie culturelle

Universite de Toulouse ii