Υποδεχόμαστε στους χώρους μας εννέα ζωγράφους κι έναν γλύπτη σε μια ομαδική έκθεση κάτω από το γενικό τίτλο «Broken Mirror».
Έξι γυναίκες, η Εβίτα Κανέλλου, η Κατερίνα Ριμπατσιού, η Δωροθέα Αμέντα, η Κατερίνα Μαυρολέων, η Κρίστι Γρηγορίου, η Μάρα Τσαφαντάκη και τέσσερις άντρες, ο Κώστας Βαρώτσος, ο Τζουλιάνο Καγκλής, ο Βαγγέλης Ρήνας και ο Σωτήρης Αδριανός συνεκθέτουν εμπνεόμενοι από το σχεδόν υπερβατολογικό σύμβολο του καθρέφτη.
Broken Mirror
Α painting is not a picture of an experience, it is an experience...
Mark Rothko
Τα πράγματα έχουν σήμερα δραματικά αλλάξει. Ποιός δεν το βλέπει; Ο Μανέ με την γυμνή, νεαρή πόρνη του, την Ολυμπία, ήδη από το 1865 υπερασπίστηκε την ηθική της ζωγραφικής, την καινούργια της άμωμη γλώσσα, μ' ένα "ανήθικο" θέμα . Με άλλα λόγια ο καλλιτέχνης από θεράπων της εξουσίας γίνεται πλέον ο πιο οξυδερκής τιμητής της. Γίνεται ο ίδιος πρωταγωνιστής του έργου του υποσκελίζοντας τον Θεό ή τον βασιλέα. Και η ζωγραφική από "δοξαστική" και υπερβατική καθίσταται αμφίσημη, ανήσυχη, καταγγελτική, πειραματική, ανατρεπτική. Η ακαδημαϊκή τέχνη ταυτίζεται με την ανηθικότητα!
Όταν το 1907 ο Pablo Picasso παρουσίασε στους φίλους του Braque και Matisse τις περίφημες έκτοτε Mademoisellesd' Avignon ο στιλπνός, ο λείος καθρέφτης που του είχε κληροδοτήσει η ζωγραφική της Αναγέννησης, έσπασε με τον πιο επιθετικό όσο και εντυπωσιακό τρόπο. Τίποτε πλέον στην τέχνη δεν θα ήταν όπως πριν. Όλες οι λαμπερές, οι εφησυχαστικές εικόνες ενός κόσμου που φαινόταν απόλυτα βέβαιος για τον εαυτό του, δεν θα ίσχυαν από εδώ και εμπρός. Με λίγα λόγια η μοντέρνα τέχνη, και ιδιαίτερα η μοντέρνα ζωγραφική, αν πέτυχε κάτι κεφαλαιώδες, αυτό ήταν η αμφισβήτηση εκείνης της οπτικής πραγματικότητας που εθεωρείτο ως τότε δεδομένη και αδιαπραγμάτευτη. Είτε ως ρομαντική, είτε ως ακαδημαϊκή, είτε ως συμβολική, είτε ως ιμπρεσιονιστική, η ζωγραφική του 19ου αιώνα ακολούθησε το μοντέλο της αναπαράστασης ενός τρισδιάστατου, ρεαλιστικού κόσμου όπως το διατύπωσε "θεσμικά" το φλωρεντινό Quattrocento. Για να διατηρηθεί αυτό το status περισσότερο από τέσσερις αιώνες!
Σήμερα όλα αυτά μοιάζουν πολύ μακρινά, μουσειακά καθώς, από τις αρχές του εικοστού, η ζωγραφική αποτόλμησε να βυθιστεί στις στοές του ασυνειδήτου, βυθομέτρησε το έρεβος της ανθρώπινης ψυχής, δοκίμασε την ελεύθερη, χειρονομιακή γραφή η οποία, μέσα από κραδασμούς και εντάσεις, δεν αναπαράγει κάτι που προϋπάρχει αλλά το δημιουργεί εξ αρχής. Επίσης πειραματίστηκε με το ένδον, το εσωτερικό, το απόκρυφο και κατάφερε έτσι να γίνει, μέσα από τις γλώσσες της αφαίρεσης και του informel, τόσο συμπαντική όσο και χθόνια. Έτσι ο "σπασμένος καθρέφτης" της δεν συμπορεύεται απλώς με την αντιφατική όσο και πολυδιάστατη εποχή μας αλλά κυρίως διεκδικεί τις δυνατότητες έκφρασης που διαθέτει αυτή η τρομερή προμάμμη των εικόνων που λέγεται ζωγραφική. Ιδιαίτερα σήμερα, ιδιαίτερα τώρα.
Με την ομαδική έκθεση Broken Mirror δέκα καλλιτέχνες, δουλεύοντας από "μέσα" προς τα έξω, διερευνούν τα όρια τόσο του προσωπικού τους κόσμου όσο και του κόσμου που τους περιβάλλει, ενός κόσμου απειλητικού που αλλάζει συνεχώς με ιλιγγιώδη ταχύτητα.
Έχοντας προ οφθαλμών μιαν αλλοτριωμένη, διεφθαρμένη πραγματικότητα διεκδικούμε, δυνάμει, μια τέχνη - άρνηση της φθοράς και της εντροπίας ικανή να παραγάγει μορφές που κατ' εξοχήν θα αμφισβητήσουν αυτή την πραγματικότητα, εφόσον το έργο τέχνης είναι μεν υλικό προϊόν αλλά υπερβαίνει τις εξαρτήσεις της ύλης καθιστάμενο, σχεδόν υπερβατικά, πνευματικό γεγονός. Και μάλιστα χωρίς καμιά μεταφυσική. Σκέφτομαι συχνά πως η ιστορία της τέχνης, όπως εξάλλου και η ιστορία εν γένει, είναι το αυθαίρετο πλην απαραίτητο κατασκεύασμα χρονολογιών, προσώπων, τεχνοτροπιών και αισθητικών επιλογών που όμως επ' ουδενί αντιπροσωπεύει ή αποτιμά σωστά και με επάρκεια το πολυεπίπεδο φάσμα και τον συγκλονιστικό όγκο της ανθρώπινης σκέψης και δημιουργίας. Η χρησιμότητα της έγκειται μόνο στο ότι λειτουργεί σαν εργαλείο δουλειάς, σαν το μπαστούνι του τυφλού, ας πούμε, που ενώ δεν δείχνει τον κόσμο, ο τυφλός δεν μπορεί να υπάρξει στον κόσμο δίχως αυτό. Με την ίδια λογική θα μπορούσε να υπάρξει και μια άλλη και πάμπολλες άλλες ιστορίες παράλληλες προς την εκάστοτε επίσημη ιστορία με εντελώς διαφορετικά πρόσωπα, γεγονότα, αξιολογήσεις που να διεκδικεί με το ίδιο, αξιωματικό κύρος την διαρκώς φεύγουσα "αλήθεια". Δηλαδή την αενάως διαφεύγουσα πραγματικότητα. Η ιστορία λοιπόν εκτός από αυθαίρετη - ή ακριβώς γι' αυτό - είναι κι άδικη. Η "αδικία" της όμως είναι ζωτικής σημασίας, αν θέλουμε να προσεγγίσουμε κάπως τον ιδιαίτερο κόσμο των μορφών. Εφόσον λοιπόν ο Ελ Γκρέκο ή ο Βερμέερ έμειναν άγνωστοι επί αιώνες, γιατί να μην υποθέσουμε ότι υπάρχουν κι άλλες τέτοιες περιπτώσεις, πρόσκαιρα ή και οριστικά χαμένες, η αποκάλυψη των οποίων θα άλλαζε άρδην τα ιστορικά δεδομένα; Η ιστορία, φευ, δεν γράφεται με υποθέσεις ή εικοτολογίες. Πόσο όμως "πραγματική" είναι η πραγματικότητα επί της οποίας ερείδεται; Εξάλλου η εμπειρία μάς δείχνει ότι στον αντίποδα μιας προφανούς αλήθειας υπάρχει μια άλλη αλήθεια προφανέστερη. Ή, μήπως όχι;
Ας μιλήσουμε λοιπόν για τέχνη, ας μιλήσουμε για ζωγραφική, ας μιλήσουμε απροκάλυπτα για τη δύναμη της, την τιμή της αλλά και για την κρίση της. Ας μιλήσουμε για τις αισθητικές μορφές, δηλαδή για τη Λυδία αυτή λίθο που διαφοροποιεί το καλλιτεχνικό από το εμπορικό αντικείμενο. Ας μιλήσουμε για την τεράστια παράδοση της δυτικής εικονογραφίας και μάλιστα ας δώσουμε έμφαση στην εξής οπτική γωνία: πως βλέπει ένας Έλληνας, μελετητής ή απλώς ένας φιλότεχνος, ολόκληρο τον πολιτιστικό ορίζοντα με σημείο εκκίνησης αυτήν εδώ την εσχατιά της Βαλκανικής. Ας δούμε τη γοητευτική ιστορία της ζωγραφικής έχοντας στο νου ότι και εμείς, της περιφέρειας, μετέχουμε έμμεσα ή άμεσα στην εξέλιξη της παράδοσης αυτής καθορίζοντας τη στάση και τις αξιολογήσεις μας όχι μέσα από εισαγόμενα, ερμηνευτικά σχήματα, όπως είναι το σύνηθες, αλλά εξερευνώντας αυτό τον κόσμο ισότιμα και εξαρχής. Ας μιλήσουμε τέλος για τα έργα καθαυτά και για την μυστηριώδη γοητεία και υποβολή των εικόνων χωρίς να παραδινόμαστε αμαχητί στις θεωρίες. Το κέρδος, νομίζω, θα είναι μεγάλο... Εξάλλου όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο ιδιοφυής τυχοδιώκτης της τέχνης Μωρίς Βλαμένκ, στην τέχνη οι θεωρίες έχουν την ίδια αξία που έχουν οι συνταγές στην ιατρική: Για να τις πιστέψεις, πρέπει να είσαι άρρωστος. Προσωπικά, ορίζοντας την τέχνη θα την αποκαλούσα "τρέλα χωρίς την ασθένεια" και τα έργα της "προτάσεις, ή δυνατότητες αθανασίας".
Εννέα ζωγράφοι, ένας γλύπτης και ένας σπασμένος καθρέφτης λοιπόν σε μια προκλητική διελκυστίνδα: Έξι γυναίκες, η Εβίτα Κανέλλου, η Κατερίνα Ριμπατσιού, η Δωροθέα Αμέντα, η Κατερίνα Μαυρολέων, η Κρίστι Γρηγορίου, η Μάρα Τσαφαντάκη και τέσσερις άντρες, ο Κώστας Βαρώτσος, ο Τζουλιάνο Καγκλής, ο Βαγγέλης Ρήνας και ο Σωτήρης Αδριανός συνεκθέτουν εμπνεόμενοι από το σχεδόν υπερβατολογικό σύμβολο του καθρέφτη. Και μάλιστα του σπασμένου. Αυτού που αντανακλά και αυτού που απορροφά ή διαστρεβλώνει. Δέκα, σύγχρονοι δημιουργοί που εκφράζουν με τις ανησυχίες τους την αμφίσημη όσο και πολύ ενδιαφέρουσα εποχή μας, επιχειρούν να δώσουν, ο καθένας διαφορετικά, τη δική του εκδοχή για τον σπασμένο καθρέφτη, για την ανεστραμμένη πραγματικότητα που βιώνουμε καλλιτέχνες και κοινό. Ισορροπώντας ανάμεσα στην αφαίρεση και την αναπαράσταση, την ελεύθερη χειρονομία και την μικρή, κομψή πινελιά, την κατάδυση στο υποσυνείδητο και το υποψιασμένο βλέμμα σε μία πραγματικότητα που δεν είναι ποτέ μονοδιάστατη
Έχοντας κατά νου ότι κάθε έργο τέχνης, ας πούμε ένας ζωγραφικός πίνακας, στις πιο συνηθισμένες περιπτώσεις είναι μία εικόνα, μία "ιστορία" διατυπωμένη σε οπτική γλώσσα. Σε ιδιαίτερες όμως περιπτώσεις γίνεται αποκάλυψη. Επειδή πίσω από κάθε αφήγηση, ακόμη και την πιο απλή, πάντα υποκρύπτεται μια σκέψη, ένας συλλογισμός. Σε πιο σπάνιες, και για αυτό πολύ πιο σπουδαίες, στιγμές το έργο τέχνης λειτουργεί σαν να είναι χρησμός, σαν αίνιγμα ή σαν προφητεία. Και για αυτό επιβάλλεται να το προσεγγίζουμε με ανάλογο τρόπο. Σαν χρησμό ή σαν αίνιγμα. Με ταπείνωση, δέος και αφοσίωση. Με βλέμμα προσκυνητή και με ψυχή πιστού. Να (του) αφεθούμε ώστε να επιτραπεί και στο ίδιο να λειτουργήσει. Να μάς μιλήσει με την άπεφθη του γλώσσα. Να μάς δει όπως και εμείς το βλέπουμε. Να δούμε μέσα από τον πολυσήμαντο, σπασμένο του καθρέφτη...
ΥΓ. Το επαναλαμβάνω: Ίσως η χρησιμότητα της ιστορίας της τέχνης να έγκειται μόνο στο ότι λειτουργεί σαν ένα καλό εργαλείο δουλειάς, σαν το μπαστούνι του τυφλού, ας πούμε, που ενώ δεν δείχνει τον κόσμο, δεν μπορεί ο τυφλός να υπάρξει στον κόσμο δίχως αυτό.
Μάνος Στεφανίδης